Tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư: Theo Khoa học Hành vi

Tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư? Câu trả lời không nằm ở ý chí, mà ở cách não bộ vận hành, theo các nguyên lý của Kinh tế học Hành vi.

Màn hình đỏ rực, giá liên tục lao dốc. Tim thắt lại - hoang mang, tiếc nuối xen lẫn hy vọng mong manh. Lý trí lên tiếng: “Cắt lỗ đi, kỷ luật là trên hết.” Nhưng cảm xúc lại thì thầm: “Đã bỏ bao công sức, lỡ mai tăng thì sao? Cho nó thêm cơ hội đi…”

Nếu bạn từng trải qua cuộc đối thoại nội tâm đầy giằng xé này, bạn không hề đơn độc. Đây chính là khoảnh khắc mà hàng triệu nhà đầu tư, dù mới vào nghề hay đã lão luyện, đều từng gặp phải.

Nó phơi bày một trong những nghịch lý lớn nhất trong tài chính: tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư ?

Bài viết này không đưa ra  lời khuyên sáo rỗng. Thay vào đó, chúng ta sẽ cùng bước vào thế giới của Kinh tế học Hành vi Ứng dụng để tìm lời giải từ khoa học, từ đó  giải mã các hành vi tài chính vô thức đang chi phối bạn mỗi ngày.

Lời giải thích từ khoa học

Bộ não: Cỗ máy sinh tồn, không phải cỗ máy lợi nhuận

Kinh tế học truyền thống mô tả nhà đầu tư như một cỗ máy lý trí. Nhưng thực tế, bộ não con người tiến hóa để sinh tồn, không phải để tối ưu hóa danh mục đầu tư. Những "lối tắt" tư duy này hình thành nên các thiên kiến hành vi, khiến chúng ta dễ rơi vào các bẫy tâm lý dẫn đến những quyết định sai lầm.

Ngụy biện chi phí chìm

Một trong những nguyên nhân lớn nhất dẫn đến tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư chính là ngụy biện chi phí chìm. Khi đã đổ tiền, thời gian và cảm xúc vào một khoản đầu tư, con người có xu hướng tiếp tục nuôi hy vọng thay vì chấp nhận thua lỗ.

Không chỉ trong đầu tư, ngụy biện chi phí chìm trong công việc cũng rất phổ biến. Một quản lý vẫn tiếp tục triển khai dự án thất bại chỉ vì đã đầu tư quá nhiều nguồn lực vào đó, thay vì dừng lại để bảo vệ phần còn lại.

Tìm hiểu chi tiết ngụy biện chi phím trong công việc tại đây 

Ác cảm với thua lỗ: Nỗi đau lớn hơn niềm vui

Theo tâm lý học hành vi, mất 10 triệu gây cảm giác đau đớn mạnh hơn nhiều so với niềm vui kiếm được 10 triệu. Điều này khiến nhiều nhà đầu tư gồng lỗ trong hy vọng mong manh thay vì cắt lỗ.

Ngược lại, khi cổ phiếu tăng giá, họ lại vội vã “chốt lời non” để giữ lấy một chiến thắng nhỏ, bỏ qua tiềm năng dài hạn.

Thiên kiến xác nhận: Khi bạn chỉ tin điều bạn muốn

Khi đã tin rằng cổ phiếu mình nắm giữ là “tốt”, bộ não sẽ tự động lọc thông tin. Bạn sẽ đọc kỹ báo cáo tích cực, tham gia diễn đàn cùng quan điểm, bỏ qua cảnh báo ngược chiều.

Đây là ví dụ điển hình cho thiên kiến xác nhận - thứ khiến bạn chỉ nghe điều mình muốn nghe, dù thị trường đã cho thấy điều ngược lại.

Giải pháp

Xây dựng hệ thống thay vì phản ứng cảm tính

Để trả lời cho câu hỏi tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư, ta cần bắt đầu từ việc giải mã các hành vi tài chính vô thức. Không thể loại bỏ cảm xúc, nhưng bạn có thể xây dựng một hệ thống giúp bạn ra quyết định lý trí hơn, như một bộ “hệ điều hành” cá nhân trong đầu tư.

Soạn thảo “Hiến pháp đầu tư” cá nhân

Trước khi bước vào thị trường, hãy viết ra những nguyên tắc bất biến của riêng bạn.

Đây là cách hữu hiệu để giữ mình tỉnh táo giữa biến động thị trường và cũng là câu trả lời rõ ràng cho tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư.

Ví dụ:

• “Luôn cắt lỗ khi giá chạm mức X%”

• “Không bao giờ đầu tư quá Y% vốn vào một cổ phiếu”

• “Chỉ mua cổ phiếu sau khi đã nghiên cứu ít nhất Z giờ”

Quay về hiến pháp khi cảm xúc trỗi dậy

Khi thị trường rung lắc và cảm xúc dâng cao, bạn không nên hành động ngay. Thay vào đó, hãy quay lại với bản hiến pháp đầu tư mà bạn đã viết ra từ trước. Đó là mỏ neo lý trí, giúp bạn không bị cuốn theo cảm xúc tức thời.

Tự động hóa kỷ luật: Loại bỏ cảm xúc khỏi hành động

Một cách hiệu quả để duy trì kỷ luật là sử dụng công cụ Stop Loss tự động ngay khi đặt lệnh mua.

Nhờ đó, việc cắt lỗ không còn phụ thuộc vào một cái đầu đang hoang mang, mà được thực hiện tự động, lạnh lùng, như cách một nhà đầu tư lý trí thực sự hành động.

Nếu bạn từng tự hỏi tại sao biết sai mà vẫn làm trong đầu tư, hãy nhớ: vấn đề không nằm ở kiến thức, mà ở cảm xúc và hành vi vô thức.

Hiểu rõ cơ chế vận hành của bản thân, thông qua Kinh tế học Hành vi Ứng dụng, chính là bước đầu tiên để bạn đầu tư hiệu quả và bền vững hơn.